ΤΟ ΠΟΤΑΜΙ, ΑΝΤΩΝΗΣ ΣΑΜΑΡΑΚΗΣ

Ο συγγραφέας
Α.Σαμαράκης

Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1919 και σπούδασε νομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Εργάστηκε από το 1935 ως υπάλληλος του υπουργείου εργασίας αλλά εγκατέλειψε τη θέση του μετά την επιβολή της δικτατορίας του Μεταξά και επανήλθε σ' αυτήν το 1945. Εργάστηκε σ' αυτή τη θέση μέχρι το 1963, όταν πια παραιτήθηκε οριστικά.
Το 1963 παντρεύτηκε την Ελένη Κουρεμπανά, σύντροφο για όλη την υπόλοιπη  ζωή του.
Στην κατοχή συμμετείχε στην αντίσταση. Το 1944 συνελήφθη από τους Ναζί και καταδικάστηκε σε θάνατο αλλά κατάφερε ν' αποδράσει.
Η πρώτη του ουσιαστική εμφάνιση στο λογοτεχνικό χώρο  έγινε με τη συλλογή  διηγημάτων "Ζητείται ελπίς" το 1954.

Ανήκει στην πρώτη μεταπολεμική γενιά των πεζογράφων. Οι συγγραφείς αυτής της γενιάς αντλούν το υλικό τους από τις οδυνηρές και τραυματικές εμπειρίες του πολέμου, της Κατοχής, της Αντίστασης και στη συνέχεια από τα μεταμφυλιακά χρόνια.

Το έργο του Α.Σαμαράκη παρουσιάζει την αγωνία του για το παρόν και το μέλλον της σύγχρονης κοινωνίας και θίγει τα θέματα της ελευθερίας, της δημοκρατίας, της αξιοπρέπειας, της δικαιοσύνης, των ανθρώπινων δικαιωμάτων. Ο Σαμαράκης επιλέγει τα θέματα του από τον καθημερινό κοινωνικό περίγυρο και τα παρουσιάζει με ανθρωπιστική διάθεση. Την επιτυχία του την οφείλει στην παγκοσμιότητα των ηρώων του οι οποίοι βασανίζονται και συνθλίβονται πολλές φορές από την αδιαφορία του κράτους. Στα έργα του χρησιμοποιεί την απλή γλώσσα και το απλό ύφος, κάτι που αγαπήθηκε πολύ από τους αναγνώστες του.
Είναι ένας πολυμεταφρασμένος έλληνας πεζογράφος αφού τα έργα του έχουν μεταφρασρεί σε πάνω από 30 γλώσσες και απέσπασε πολλές διακρίσεις.
Έτρεφε ιδιαίτερη αγάπη για τα παιδιά και για 20 χρόνια προσέφερε μεγάλη βοήθεια στη Unicef. Υπήρξε επίσης ο εμπνευστής και πρόεδρος του θεσμού "Η Βουλή των εφήβων".
 Το 1959 κυκλοφόρησε το μυθιστόρημα του "Σήμα Κινδύνου", το 1961 η συλλογή διηγημάτων "Αρνούμαι" και το μυθιστόρημα "Το Λάθος" (1965). Άλλα έργα του είναι: οι συλλογές διηγημάτων "Το Διαβατήριο" (1973), "Η Κόντρα" (1992), η "Αυτοβιογραφία 1919-" (1996) και το μυθιστόρημα "Εν Ονόματι" (1998).
Πέθανε στην Πύλο το 2003 και το σώμα του δωρήθηκε για έρευνες των φοιτητών της Ιατρικής.

 

Ευάγγελος Παπανούτσος, κριτική για το "Ζητείται ελπίς"

«Χρέος μου θεωρώ να επιστήσω την προσοχή και του αναγνωστικού κοινού, αλλά κυρίως εκείνων που από την κριτική σκοπιά τους υπεύθυνα παρακολουθούν την κίνηση των Γραμμάτων μας, σ' ένα φτωχικά τυπωμένο μικρό βιβλίο που εκυκλοφόρησε τώρα τελευταία και περιέχει δώδεκα σύντομα διηγήματα του κ. Αντώνη Σαμαράκη. Τίτλος Ζητείται ελπίς... Εδώ έχουμε έναν άνθρωπο (νέον άνθρωπο μάλιστα, που πρώτη φορά εμφανίζεται στα Γράμματά μας με μιαν έκδοση πεζών κειμένων) που πραγματικά έχει κάτι να πει και που ξέρει πώς να το πει αυτό το κάτι, χωρίς φλυαρία, χωρίς περιττές διακοσμήσεις, αλλά με λίγα και κοφτά λόγια (τι θαυμαστή που είναι η τέχνη της βραχυλογίας!), παραστατικά, δραματικά...
Ο κόσμος του, ο ψυχικός του κόσμος είναι που κερδίζει τον αναγνώστη και εγγράφεται βαθιά στη συγκίνησή μας. Είναι ένας κόσμος ταραγμένος από τις δεινές αντινομίες του καιρού μας, βασανισμένος, αμήχανος· αλλά γεμάτος ευγένεια και τρυφερότητα, και διαποτισμένος από κείνη την ήμερη, την αγιασμένη ανθρωπιά που και μέσα στην έσχατη απόγνωσή της αγαπά και σέβεται τον άνθρωπο, αποστρέφεται και μισεί την προστυχιά, την υποκρισία και το ψεύδος. Στο διήγημά του "Το ποτάμι" δυο στρατιώτες αντιθέτων στρατοπέδων αντικρίζονται καθώς κολυμπούν στα νερά του ίδιου ποταμού και βγαίνουν τρομαγμένοι στην όχθη. Τρέχουν να πάρουν τα τουφέκια τους, αλλά ο ήρωάς μας δε θα πυροβολήσει: "Μα δεν τράβηξε τη σκανδάλη. Ο Άλλος ήταν εκεί, γυμνός όπως είχε έρθει στον κόσμο... Δυο άνθρωποι γυμνοί. Γυμνοί από ρούχα. Γυμνοί από ονόματα. Γυμνοί από εθνικότητα. Γυμνοί από τον χακί εαυτό τους. Δε μπορούσε να τραβήξει". Και φυσικά θα σκοτωθεί, γιατί στο μεταξύ έχει πυροβολήσει ο άλλος... Σε μιαν άλλη πάλι σελίδα του βιβλίου ο ρήτορας μιας πανηγυρικής συγκέντρωσης αντικρίζει, στα πίσω καθίσματα ένα παιδί — ένα νέο παιδί που ακούει με ολάνοιχτη ψυχή — και σταματάει τα φουσκωμένα του λόγια για το ρόδινο μέλλον που περιμένει τον κόσμο, ύστερ' από τις τόσες θυσίες μας: "Όχι, δε μπορούσε να κάνει φιλολογία μπροστά σ' ένα παιδί, δε μπορούσε να λέει ψέματα, δε μπορούσε να μην είναι ο αληθινός εαυτός του μπροστά σ' ένα παιδί. Μια φωνή μέσα του έλεγε: δε μπορώ! δε μπορώ!" — Και στο τελευταίο διήγημα της συλλογής ξεσπάει με τον τόνο της τραγικής ειρωνείας η κραυγή που έχει ήδη μαλακά και τεχνικά ακουστεί σε πολλές σελίδες του βιβλίου του. Ήρωας εδώ είναι ο ίδιος ο συγγραφέας, ακάλυπτος αυτή τη φορά: "Ξανάριξε μια ματιά στην εφημερίδα: η Ινδοκίνα, η Κοσμική Κίνησις, το ρεσιτάλ πιάνου, οι δυο αυτοκτονίες για οικονομικούς λόγους, οι Μικρές Αγγελίες: ζητείται γραφομηχανή, ζητείται ραδιογραμμόφωνον, ζητείται τζιπ εν καλή καταστάσει, ζητείται τάπης γνήσιος περσικός... Έβγαλε την ατζέντα του, έκοψε ένα φύλλο κι έγραψε με το μολύβι του: Ζητείται ελπίς". — Αν η αυλαία πέφτει μέσα σε τόσο σκοτεινά χρώματα, δε φταίει βέβαια ο διηγηματογράφος μας. Φταίει ο κόσμος μας που ετοιμάζεται ν' αυτοκτονήσει από απογοήτευση...».

Πηγή:  http://www.potheg.gr/ProjectDetails.aspx?id=2727&lan=1

 Χαρακτηριστικά γνωρίσματα της αφηγηματικής τέχνης του Α.Σαμαράκη
1. Η απλή και άμεση διατύπωση, πυκνή και ουσιαστική, που αποφεύγει τον φοτρωμένο-επιτηδευμένο λόγο και προτιμά τη λιτή γλώσσα.
2. Η γοργή εναλλαγή εικόνων και καταστάσεων, που δίνεται με μικρές περιόδους, ή με ασύνδετα σχήματα.
3. Οι έντονες εικόνες.
4. Το νευρικό-σπασμωδικό ύφος και ο έντονος ρυθμός εξέλιξης
5. Οι επαναλήψεις και οι επαναφορές.
6. Η χρήση εσωτερικής αντίθεσης.
7. Τα επιτυχημένα ευρήματα του συγγραφέα δεν αναφέρονται μόνο στη σύλληψη του μύθου, αλλά και στην εξέλιξή του και στις τροπές της αφήγησης και στις τύχες των προσώπων.
 8. Η μεταφορά των μηνυμάτων του όχι με τρόπο διδακτικό, μα έμμεσα, διακριτικό, και κυρίως συμβολικό.
9. Η γενίκευση των ιδεών του, ώστε να ισχύουν καθολικά.
10. Η απουσία λεπτομέρειας από την αφήγηση.
11. Λείπει ολοκληρωτικά το επίθετο.
12. Αποκαλύπτονται ειρωνικά και σαρκαστικά τραγικές αλήθειες του καιρού μας.
13. Το έντονο κινηματογαρφικό στοιχείο ππου κάνουν τα έργα του να θυμίζουν σενάρια.

Το διήγημα
 Είναι το τρίτο από τα δώδεκα διηγήματα της συλλογής "Ζητείται ελπίς" που πρωτοεκδόθηκε το 1954. Το διήγημα αναπτύσσει το θέμα της συναδέλφωσης-της ανάγκης για ανθρώπινη αλληλεγγύη.Το τέλος είναι δραματικό: το τεχνητό μίσος που χωρίζει τα έθνη δεν αφήνει τους ανθρώπους να ενωθούν και να συναδελφωθούν. (Α. Σαχίνης)

Στοιχεία αφηγηματολογίας 

1. Οπτική γωνία της αφήγησης: ο αφηγητής παρατηρεί τα γεγονότα από εξωτερική οπτική γωνία και τα αφηγείται σε γ πρόσωπο.Είναι ο απρόσωπος-παντογνώστης αφηγητής.
2. Ο αφηγητής απευθύνεται σε όλο τον κόσμο  και το πρόβλημα που θίγεται στο διήγημα είναι διαχρονικό γι' αυτό και απουσιάζουν λεπτομέρειες για πρόσωπα και πράγματα.
3. Η αφήγηση δεν ακολουθεί ευθύγραμμμη πορεία και αρχίζει από το σπουδαιότερο σημείο που είναι η διαταγή(in medias res).
4. Ο αφηγητής, οι αντίπαλοι, ο χρόνος και ο τόπος δεν προσδιορίζονται: αυτά που συμβαίνουν στο διήγημα θα μπορούσαν να συμβούν οπουδήποτε.
5. Ο χρόνος της αφήγησης:  ιστορικός χρόνος: ένας πόλεμος που διαρκεί δυόμισι χρόνια, σκηνικός χρόνος: τρεις εβδομάδες στο ποτάμι, μυθικός χρόνος: ένα πρωινό.

 Η διαταγή
Η διαταγή ήταν ξεκάθαρη: το ποτάμι ήταν χώρος απαγορευμένος για τους στρατιώτες αφού ένας λοχίας τραυματίστηκε και δύο στρατιώτες σκοτώθηκαν, όταν θέλησαν να πλησιάσουν.Η διαταγή δημιουργεί κλίμα ανελευθερίας και  δέσμευσης και συμβολίζει όλες εκείνες τις δυνάμεις που εμποδίζουν τον άνθρωπο να πραγματοποιήσει τις επιθυμίες του.

Το ποτάμι
 Το ποτάμι χωρίζει τους δύο αντιπάλους, βρίσκεται ανάμεσα τους, τους απομακρύνει και τους αφαιρεί κάθε δυνατότητα επικοινωνίας και συναδέλφωσης. Συγχρόνως όμως είναι και πόλος έλξης για τους δύο στρατιώτες. Το ποτάμι τους καλεί κοντά του και εκείνοι το ποθούν τόσο που δεν μπορούν να αντισταθούν στο κάλεσμα του.

Το όνειρο
 Το ποτάμι λειτουργεί ως πειρασμός και ο συγγραφέας, για να ενισχύσει αυτόν τον πειρασμό, παραθέτει το όνειρο του στρατιώτη, όπου το ποτάμι μεταμορφώνεται σε γυναίκα που καλεί ερωτικά τον νεαρό στρατιώτη.



Οι δύο στρατιώτες και το μήνυμα του κειμένου
Όταν ο ένας στρατιώτης αντιλαμβάνεται την παρουσία του άλλου, η αντίδραση τους είναι η ίδια.Τρέχουν και οι δύο προς τη δική του όχθη ο καθένας για να πάρουν το τουφέκι τους και να προλάβουν να αμυνθούν. Η προσέγγιση των δύο αντιπάλων και  η συναδέλφωση που είχε καταφέρει η φύση, καταστρέφεται. Ο ένας φτάνει πρώτος και ετοιμάζεται να πυροβολήσει αλλά, αν και έχει τη δυνατότητα να τραβήξει τη σκανδάλη , δεν το κάνει. Ο άλλος στρατιώτης δεν είναι πια εχθρός αλλά ένας αδελφός, ένας άνθρωπος που έχει δικαίωμα στη ζωή και στο όνειρο. Το ποτάμι και η φύση λειτούργησε λυτρωτικά για τον πρώτο στρατιώτη που φαίνεται οτι κατάφερε να ξεπεράσει τα ίχνη που άφησε πάνω του ο πόλεμος, που διαρκεί δυόμισι χρόνια τώρα.
Όμως το ποτάμι δεν είχε την ίδια επίδραση στον άλλο στρατιώτη, ο οποίος δεν μπόρεσε να ξεπεράσει το μίσος που είχε καλλιεργηθεί μέσα του  και την αλλοτρίωση που είχε φέρει ο πόλεμος στη ψυχή του. Στην περίπτωση του υπερίσχυσε ο δεύτερος εαυτός, όπως τον είχε διαμορφώσει ο πόλεμος και έτσι σήκωσε το όπλο του και  σκότωσε αυτόν που θεωρούσε αντίπαλο του.
Το διήγημα αποτελεί κραυγή διαμαρτυρίας για τις τραγικές συνέπειες του πολέμου και στέλνει το μήνυμα της συναδέλφωσης των ανθρώπων και της ανάγκης της ειρηνικής τους διαβίωσης.

Πηγή: Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γυμνασίου-Λυκείου, Βιβλίο του Καθηγητή



Μ. Μπρεχτ, Γερμανικό εγχειρίδιο πολέμου
Απόσπασμα

Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΠΟΥ ΕΡΧΕΤΑΙ

δεν ειν' ο πρώτος. Πριν απ' αυτόν

γίνανε κι άλλοι πόλεμοι.

Όταν ετέλειωσε ο τελευταίος,

υπήρχαν νικητές και νικημένοι.

Στους νικημένους, ο φτωχός λαός

πέθαινε από την πείνα. Στους νικητές

ο φτωχός λαός πέθαινε το ίδιο.

ΣΑΝ ΕΡΘΕΙ Η ΩΡΑ ΤΗΣ ΠΟΡΕΙΑΣ, ΠΟΛΛΟΙ ΔΕΝ ΞΕΡΟΥΝ

πως επικεφαλής βαδίζει ο εχθρός τους.

Η φωνή που διαταγές τους δίνει

είναι του εχθρού η φωνή.

Κι εκείνος που για τον εχθρό μιλάει

είναι ο ίδιος τους ο εχθρός.

ΝΥΧΤΑ

Τ' αντρόγυνα

ξαπλώνουν στο κρεβάτι τους. Οι νέες γυναίκες

θα γεννήσουν ορφανά.

ΣΤΡΑΤΗΓΕ, ΤΟ ΤΑΝΚ ΣΟΥ ΕΙΝΑΙ ΔΥΝΑΤΟ ΜΗΧΑΝΗΜΑ

Θερίζει δάση ολόκληρα, κι εκατοντάδες άντρες αφανίζει.

Μόνο που έχει ένα ελάττωμα:

Χρειάζεται οδηγό.

Στρατηγέ, το βομβαρδιστικό σου είναι πολυδύναμο.

Πετάει πιο γρήγορα απ' τον άνεμο, κι απ' τον ελέφαντα σηκώνει

βάρος πιο πολύ.

Μόνο που έχει ένα ελάττωμα:

Χρειάζεται πιλότο.

Στρατηγέ, ο άνθρωπος είναι χρήσιμος πολύ.

Ξέρει να πετάει, ξέρει και να σκοτώνει.

Μόνο που έχει ένα ελάττωμα:

Ξέρει να σκέφτεται.


Μανώλης Αναγνωστάκης Ποιήματα που μας διάβασε ένα βράδυ ο Λοχίας Otto V…

I

Σε δύο λεφτά θ’ ακουστεί το παράγγελμα «Εμπρός» 
Δεν πρέπει να σκεφτεί κανένας τίποτ’ άλλο  
Εμπρός η σημαία μας κι εμείς εφ’ όπλου λόγχη από πίσω  
Απόψε θα χτυπήσεις ανελέητα και θα χτυπηθείς  
 Θα τραβήξεις μπροστά τραγουδώντας ρυθμικά εμβατήρια 
Θα τραβήξεις μπροστά που μαντεύονται χιλιάδες ανήσυχα μάτια  
Εκεί που χιλιάδες χέρια σφίγγονται γύρω από μι’ άλλη σημαία 
 Έτοιμα να χτυπήσουνε και να χτυπηθούν.
 
Σ’ ένα λεφτό πρέπει πια να μας δώσουν το σύνθημα .
 Μια λεξούλα μικρή μες στη νύχτα, που σε λίγο εξαίσια θα λάμψει.
 
(Κι εγώ που ’χω μια ψυχή παιδική και δειλή 
Που δε θέλει τίποτ’ άλλο να ξέρει απ’ την αγάπη  
Κι εγώ πολεμώ τόσα χρόνια χωρίς, Θε μου, να μάθω γιατί  
Και δε βλέπω μπροστά τόσα χρόνια παρά μόνο τον δίδυμο αδερφό μου).

II

Σε τούτη τη φωτογραφία ήμουνα νέος κοντά 22 χρονώ· εδώ είναι η γυναίκα π’ αγαπούσα: η γυναίκα μου  
Τη λέγανε Μάρθα· έσφιγγε το γιο μου με λαχτάρα στην αγκαλιά της 
Δε μου ’πε: «χαίρομαι που πας να πολεμήσεις».  
Έκλαιγε σαν ένα μικρό κοριτσάκι. 
Κι εδώ κάποιο σπίτι παλιό μ’ έναν κήπο στη μέση και μ’ άνθη…
Θυμάσαι όταν ήμασταν παιδιά είχαμε ένα ξύλινο άλογο και μια γυαλιστερή τρομπέτα  
Τα βράδια ξαγρυπνούσαμε στα βιβλία με τις αρχαίες ηρωικές ιστορίες  
Τον αθώο μας ύπνο τυράννησαν οι αντίλαλοι των φημισμένων πολεμιστών 
 Ύστερα τα ξεχάσαμε όλα αυτά σε μια γωνιά γελώντας για τα παιδιάστικα καμώματα.
  Ίσως αύριο μια τόση τρυπίτσα μού χαράξει το μέτωπο  
 Ω μια τρυπίτσα που χωρά όλο τον πόνο των ανθρώπων  
Ποιός είμαι; Πού βρίσκομαι; Σκίστε τα ρούχα μου εδώ μπροστά στο στήθος 
 Ίσως θα βρείτε ακόμα τ’ όνομά μου σκαλισμένο. Ποιός το θυμάται;  
Ψάξτε τα ρούχα μου ακόμα… Εδώ ήμουνα νέος 22 μόλις χρονώ 
 Κι εδώ μια γυναίκα που σφίγγει με λαχτάρα ένα παιδί στην αγκαλιά της.
   
 (Έκλαιγε αλήθεια όταν έφευγα σαν ένα μικρό κοριτσάκι).