Ξενοφώντας, Βιβλίο 2. Κεφάλαιο 3. §50-56

Μετάφραση

[50] Μόλις (ο Θηραμένης), αφού είπε αυτά, σταμάτησε και η βουλή φανερά τον επιδοκίμασε με φωνές, ο Κριτίας επειδή γνώριζε ότι, αν επέτρεπε στη βουλή να αποφασίσει γι' αυτόν, θα γλίτωνε κι αυτό δεν μπορούσε να το ανεχθεί, αφού πλησίασε και συζήτησε λίγο με τους Τριάκοντα, βγήκε έξω και διέταξε αυτούς που κρατούσαν φανερά τα εγχειρίδια να σταθούν κοντά στα κιγκλιδώματα της βουλής. 

[51] Κι αφού μπήκε πάλι μέσα, είπε: "Εγώ, βουλευτές, νομίζω ότι έργο του άξιου ηγέτη πρέπει να είναι, όταν βλέπει τους φίλους του να εξαπατώνται, να μην το επιτρέπει. Κι εγώ λοιπόν αυτό θα κάνω. Γιατί κι αυτοί που στέκονται (στα κιγκλιδώματα) δηλώνουν ότι δε θα μας (το) επιτρέψουν, να αθωώσουμε τον άνθρωπο που φανερά βλάπτει την ολιγαρχία. Γιατί βέβαια υπάρχει (απόφαση) στους καινούριους νόμους να μην εκτελείται κανείς απ'' όσους ανήκουν στους τρεις χιλιάδες χωρίς τη δική σας ψήφο, μα για όσους είναι έξω από τον κατάλογο αρμόδιοι να θανατώνουν να είναι οι Τριάκοντα. Εγώ λοιπόν, είπε, αυτόν εδώ το Θηραμένη τον διαγράφω από τον κατάλογο με τη σύμφωνη γνώμη όλων μας. Και αυτόν, είπε, εμείς τον καταδικάζουμε σε θάνατο".

 [52] Μόλις άκουσε αυτά ο Θηραμένης, πήδησε πάνω στο βωμό και είπε: «Εγώ, είπε, άντρες, ικετεύω, σε ό,τι πιο δίκαιο υπάρχει, να μην έχει ο Κριτίας το δικαίωμα να διαγράψει ούτε εμένα ούτε όποιον θέλει από εσάς, αλλά σύμφωνα με αυτόν το νόμο που αυτοί έγραψαν για όσους βρίσκονται στον κατάλογο, σύμφωνα με αυτόν κι εσείς πρέπει να αποφασίσετε για μένα.

 [53] Κι αυτό βέβαια, είπε, μα τους θεούς δεν το αγνοώ, ότι δηλαδή καθόλου δε θα είναι αρκετός να με προστατέψει αυτός ο βωμός, αλλά θέλω και αυτό να αποδείξω, ότι δηλαδή αυτοί δεν είναι μόνο οι πιο άδικοι απέναντι στους ανθρώπους, αλλά και απέναντι στους θεούς είναι ασεβέστατοι. Μ' εσάς όμως, είπε, άντρες καλοί και ενάρετοι, απορώ που δε θα βοηθήσετε τους εαυτούς σας, παρόλο που γνωρίζετε ότι καθόλου το δικό μου όνομα δεν είναι πιο εύκολο να διαγραφεί από του καθενός από σας». 

[54] Ύστερα από αυτό διέταξε ο κήρυκας των Τριάκοντα τους Έντεκα να συλλάβουν το Θηραμένη· κι όταν εκείνοι μπήκαν μέσα με τους βοηθούς τους, με επικεφαλής τους το Σάτυρο, τον θρασύτατο κι αναιδέστατο, είπε ο Κριτίας «Σας παραδίδουμε, είπε, αυτόν εδώ τον Θηραμένη που έχει καταδικαστεί σύμφωνα με το νόμο. Εσείς πάρτε τον και οδηγήστε τον εκεί που πρέπει για να κάνετε τα υπόλοιπα».

 [55] Μόλις είπε αυτά, τον έσυρε ο Σάτυρος από το βωμό, τον τραβούσαν και οι υπηρέτες. Κι ο Θηραμένης, όπως ήταν φυσικό, επικαλούνταν και θεούς και ανθρώπους να δουν όσα γίνονταν. Και οι βουλευτές δεν αντιδρούσαν, και επειδή έβλεπαν τους όμοιους με το Σάτυρο στα κιγκλιδώματα και το χώρο μπροστά στο βουλευτήριο γεμάτο φρουρούς, και επειδή ήξεραν ότι είχαν έρθει οπλισμένοι με μαχαίρια.

[56] Αυτοί οδήγησαν τον άντρα μέσα από την αγορά ενώ αυτός κραυγάζοντας φανέρωνε στον κόσμο όσα πάθαινε. Λένε και μια φράση, κι αυτή δική του. Όταν ο Σάτυρος είπε ότι θα κλάψει, αν δε σωπάσει, ρώτησε: «Κι αν σωπάσω», είπε, «δε θα θρηνήσω άραγε;» Και όταν βέβαια, αναγκασμένος να πεθάνει, ήπιε το κώνειο, είπαν πως, ό,τι είχε μείνει, αφού το έριξε μακριά παίζοντας κότταβο, είπε: «Αυτό στην υγεία του γενναιόδωρου Κριτία». Κι αυτό βέβαια το ξέρω, ότι αυτές οι κουβέντες δεν είναι αξιόλογες, μα εκείνο θεωρώ αξιοθαύμαστο για τον άνθρωπο, όταν βρισκόταν κοντά στο θάνατο ούτε η αυτοκυριαρχία ούτε η διάθεση για αστεία έλειψαν από την ψυχή του.

Πηγή:  http://users.sch.gr/ipap/Ellinikos%20Politismos/A_Lyk/A_Lyk_2_3_50-56.htm

Ερμηνεία του κειμένου

1. Ο Θηραμένης τελείωσε το λόγο του  με τον οποίο προσπάθησε ν' αντικρούσει τις κατηγορίες του Κριτία και οι βουλευτές φάνηκαν να πείστηκαν από τα επιχειρήματα του Θηραμένη, ο οποίος κατόρθωσε ν' αντιστρέψει το αρνητικό κλίμα που είχε δημιουργηθεί εις βάρος του.
2. Ο Κριτίας μισεί θανάσιμα τον Θηραμένη και δεν ανέχεται να υπάρχει κανένα εμπόδιο στο δρόμο του. Έτσι σηκώθηκε από τη θέση του, συνομίλησε για λίγο με τους άλλους τυράννους και βγήκε έξω από το βουλευτήριο.
3. Η δίκη του Θηραμένη πολύ γρήγορα μετατρέπεται σε παρωδία: όλοι οι πολίτες είχαν αφοπλιστεί και οι μόνοι που είχαν δικαίωμα να έχουν όπλο ήταν οι τρεις χιλιάδες οπαδοί του τυραννικού καθεστώτος και κάποιοι αδίστακτοι νεαροί που κρατούσαν μικρά ξίφη και βρίσκονταν έξω από το χώρο του βουλευτηρίου για παν ενδεχόμενο. Η ψηφοφορία ήταν φανερή, ο Κριτίας είχε δηλώσει ξεκάθαρα οτι δεν θα επιτρέψει την αθώωση του Θηραμένη και οι βουλευτές πρέπει ν' αποφασίσουν υπό καθεστώς απόλυτης και απροκάλυπτης τρομοκρατίας.
4. Αυτά που συμβαίνουν στη δίκη του θηραμένη είναι ενδεικτικά της ηθικής και πολιτικής κρίσης που ταλανίζει την Αθήνα την εποχή αυτή. Κάθε έννοια νομιμότητας έχει καταλυθεί, οι θεσμοί και τα θεσμικά όργανα αλλοιώνονται και καταστρατηγούνται βάναυσα, η ανομία και η αυθαιρεσία αντικαθιστούν τις δημοκρατικές διαδικασίες , ο φόβος και η βία παίρνουν τη θέση της έννομης τάξης και της ελεύθερης βούλησης. Ο αναίσχυντος Κριτίας και οι αδίστακτοι μαχαιροφόροι παρακρατικοί είναι  αυτοί που ρυθμίζουν την κατάσταση.
5. Στην αρχαία Ελλάδα η ευπείθεια στους νόμους ήταν απαραίτητο συστατικό της ευδαιμονίας μιας πολιτείας. Για τους τυράννους όμως οι νόμοι δεν είναι δεσμευτικοί αφού φτάνουν στο σημείο να παραβιάζουν τους νόμους που είχαν ψηφίσει οι ίδιοι και καταργούν κάθε έννοια δικαίου.
6. Ο βωμός/εστία ήταν ένας μαρμάρινος κυλινδρικός ναός στην αίθουσα του βουλευτηρίου και ήταν αφιερωμένος στην Εστία και στο Δία. Σ' αυτόν κατάφευγε κανείς, όταν κινδύνευε η ζωή του και ζητούσε προστασία από τους θεούς γιατί η προστασία του ικέτη ήταν κάτι ιερό και η παραβίαση του ασύλου  θεωρούνταν βαρύτατη ασέβεια. Στην αρχαία αγορά της Αθήνας υπήρχαν πολλοί βωμοί, κάτι που καταδεικνύει τη στενή σχέση θρησκευτικής και πολιτικής ζωής.
7. Ο Θηραμένης, όταν κατάλαβε τις προθέσεις του Κριτία και συνειδητοποίησε οτι η ζωή του κινδύνευε, αναζήτησε καταφύγιο στο βωμό του Δία, ωστόσο είχε επίγνωση του γεγονότος οτι αυτός ο βωμός δεν είναι αρκετός για να τον προστατέψει, αφού ο Κριτίας ήταν άνθρωπος χωρίς ηθικούς φραγμούς. Ούτε τα ιερά, ούτε τα όσια, ούτε οι πατροπαράδοτοι θεσμοί της πόλης, ούτε τα θρησκευτικά ερείσματα θα μπορούσαν να κάνουν τον Κριτία να υποχωρήσει, έστω και την τελευταία στιγμή.
8. Ο Θηραμένης εκφράζει την έκπληξη του για την ανοχή των βουλευτών τους οποίους προσπαθεί να αφυπνίσει, λέγοντας τους οτι θα έχουν την ίδια τραγική κατάληξη, αν δεν αντιδράσουν και δεχτούν παθητικά τις παράνομες ενέργειες του Κριτία. Η προσπάθεια όμως του Θηραμένη είναι μάταιη: όλα ήταν πολύ καλά οργανωμένα από  τον Κριτία που είχε επιστρατεύσει όλους τους μηχανισμούς εξόντωσης των πολιτικών του αντιπάλων.
9. Στη συνέχεια ο κήρυκας των έντεκα, που ήταν όργανα της εκτελεστικής εξουσίας, φώναξε τους έντεκα, για να συλλάβουν τον Θηραμένη. Ο Σάτυρος φαίνεται οτι ήταν ο πιο βίαιος οπαδός της τυραννίας.
10. Ο Κριτίας, κυνικός, απαθής και αμετανόητος, παραδίδει τον Θηραμένη και δίνει την εντολή της εκτέλεσης του. Δεν υπάρχει πια δικαιοσύνη, δεν υπάρχουν νόμοι, δεν υπάρχει ηθική και ανθρωπιά. Ο Κριτίας είναι ο απόλυτος κυρίαρχος που σπέρνει τον τρόμο και τον θάνατο σύμφωνα με τα προσωπικά του συμφέροντα.
11. Το θέαμα του Σάτυρου να προσπαθεί ν' αποσπά βίαια τον Θηραμένη από το βωμό είναι πραγματικά συγκλονιστικό. Η ασέβεια και η περιφρόνηση του θεσμού της ικεσίας μας αφήνουν άφωνους. Ο Θηραμένης έχει μόνος του και αβοήθητος, πληρώνοντας ίσως τη συμμετοχή του στο καθεστώς το τριάκοντα και τη συνενοχή του σε όλα τα εγκλήματα που διέπραξαν. Οι βουλευτές παρακολουθούν άπρακτοι, άβουλοι και  απαθείς τα όσα τραγικά διαδραματίζονται. Ο τρόμος, που προκαλούν οι ένοπλοι μισθοφόροι των τριάκοντα, κρατάει το στόμα τους κλειστό.
12. Οι έντεκα σέρνουν τον Θηραμένη διασχίζοντας την αγορά, κάνοντας έτσι σε όλους γνωστό το έγκλημα τους αλλά δεν τους ενδιαφέρει. 'Αλλωστε έχουν τη δύναμη των όπλων και της τρομοκρατίας και αυτό είναι αρκετό για να φιμώσουν κάθε φωνή διαμαρτυρίας. Ο Θηραμένης φωνάζει, διαμαρτύρεται, καταγγέλλει και ο Σάτυρος τον απειλεί αλλά ο Θηραμένης δεν έχει πια τίποτα να φοβηθεί. Ίσα- ίσα το πικρόχολο χιούμορ του Θηραμένη και η παιγνιώδης διάθεση δεν τον αφήνουν μόνο του  ακόμα και σ' αυτή τη δύσκολη στιγμή και φανερώνουν οτι η διαύγεια του πνεύματος είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα των Αθηναίων και των Ελλήνων γενικότερα.
13. Ο μελλοθάνατος πια Θηραμένης, φτάνει στη φυλακή και υποχρεώνεται να πιει το κώνειο που είναι δηλητήριο και επιφέρει αρχικά παράλυση στο κεντρικό νευρικό σύστημα και στη συνέχεια το θάνατο.
14. Η ψυχραιμία του Θηραμένη εκπλήσσει πραγματικά. Είναι εντυπωσιακή η διάθεση του να αστειευτεί, λίγο πριν πεθάνει. Ο Θηραμένης παίζει το παιχνίδι του κότταβου με τις τελευταίες σταγόνες από το δηλητήριο και εύχεται ειρωνικά υγεία στον Κριτία. Είναι χαρακτηριστική η αυτοκυριαρχία που δείχνει, η παιγνιώδης διάθεση και η ειρωνεία που αγγίζει τον σαρκασμό.
15. Ο Ξενοφών, επιμένει στην περιγραφή του τέλους του Θηραμένη και εξυμνεί το ψυχικό του σθένος, θέλοντας έτσι ίσως να αποκαταστήσει τον Θηραμένη στα μάτια των αναγνωστών για τα εγκλήματα που διέπραξε συμμετέχοντας στο καθεστώς των τριάκοντα.