Η σύγκρουση Αχιλλέα-Αγαμέμνονα: μια προσπάθεια σκιαγράφησης των δύο ηρώων

Η φιλονικία του Αχιλλέα με τον Αγαμέμνονα στη ραψωδία Α της Ιλιάδας  μας δίνει τη δυνατότητα να σκιαγραφήσουμε με τρόπο μοναδικό τους δύο ιλιαδικούς ήρωες. Ο Όμηρος προφανώς και διέθετε κάποια πρότυπα χαρακτήρων τα οποία είναι εύκολα αναγνωρίσιμα επειδή επιτελούν συγκεκριμένες λειτουργίες στην κοινωνία. Το κυρίαρχιο πρότυπο βέβαια είναι -αυτό του ήρωα-πολεμιστή. Όταν όμως έρχεται η στιγμή που ο Όμηρος θα πρέπει να συγκεκριμενοποιήσει τους χαρακτήρες του, τότε η ποιητική του ιδιοφυία τον κάνει να βλέπει πολύ πιο μακριά από τον τυπικό και μονοδιάστατο χαρακτήρα που γνωρίζει.Οι χαρακτήρες του γίνονται πιο σύνθετοι, αποκτούν εσωτερική δύναμη και ένταση και παρουσιάζονται ως ψυχολογικά ολοκληρωμένες οντότητες. Με τον τρόπο αυτό ο Αχιλλέας για παράδειγμα συγκεντρώνει μια σειρά  μοναδικών χαρακτηριστικών: είναι οξύθυμος, ευαίσθητος, γενναιόδωρος, έχει υπεβολική αίσθηση της αυτοεκτίμησης και της τιμής, είναι τραγικός γνώστης του μέλλοντος του. Τρία είναι τα επίπεδα χαρακτηρισμού στην ποιητική τέχνη του Ομήρου: ο χαρακτήρας ως κοινωνικός τύπος, ο χαρακτήρας ως αληθινή προσωπικότητα και ο χαρακτήρας ως σύμβολο. Μόνο κάποιοι από τους ήρωες του Ομήρου μπορούν να φτάσουν και στα τρία αυτά στάδια.

Από τη μια μεριά λοιπόν βρίσκεται ο Αχιλλέας και η θέση του στην Ιλιάδα είναι εξέχουσα. Είναι ο πιο γενναίος και ο πιο πολύτιμος στρατιώτης των Αχαιών, έχει θεϊκή καταγωγή και μπορεί να συνομιλεί με τη μητέρα του όποτε τη χρειάζεται και τέλος γνωρίζει οτι πρόκειται να πεθάνει νέος. Αυτό το τελευταίο στοιχείο του προσάπτει και το στοιχείο της τραγικότητας: έχει μοναδικά χαρίσματα μεν που ξεπερνούν τα ανθρώπινα δεδομένα,είναι ολιγόζωος δε. Το στοιχείο της σύντομης ζωής κάνει τον Αχιλλέα ιδαίτερα ευαίσθητο σε κάποια θέματα με αποτέλεσμα να μην έχει την παραμικρή διάθεση για υποχώρηση.

Ο πρώτος λόγος του Αχιλλέα(στίχοι  59-67)  χαρακτηρίζεται από λογική, μετριοπάθεια, ευγένεια και σεβασμό. Ο Αχιλλέας αποφεύγει διακριτικά να σχολιάσει την απρεπή συμπεριφορά του Αγαμέμνονα στον Χρύση αλλά θέλει ως υπεύθυνος και συνετός άνθρωπος ν' αναλάβει τη πρωτοβουλία σύναξης του στρατεύματος, κάτι που θα έπρεπε να είχε κάνει ήδη ο Αγαμέμνων ως αρχιστράτηγος. Αντίθετα αφήνει το στράτευμα του ν'αποδεκατίζεται εννιά ολόκληες ημέρες.

Στο δεύτερο λόγο του ο Αχιλλέας(στίχοι 86-92) υπόσχεται βοήθεια στον μάντη Κάλχα και στον τρίτο του λόγο(στίχοι 121-130) ο Αχιλλέας δεν είναι εριστικός. Μιλά ήρεμα  και τα επιχειρήματα του στηρίζονται σε αντικειμενικά στοιχεία και γεγονότα: τα λάφυρα έχουν μοιραστεί και  άλλα διαθέσιμα δεν υπάρχουν. Ο Αγαμέμνων θ' ανταμειφθεί, όταν οι Αχαιοί καταλάβουν την Τροία.Η χρήση του α πληθυντικού προσώπου αφαιρεί κάθε υποκειμενική χροιά και ο Αχιλλέας αφήνει να εννοηθεί οτι η αντιπαράθεση δεν είναι προσωπική αλλά οι πράξεις του αρχιστράτηγου επηρεάζουν το σύνολο του στρατεύματος. Η αναφορά πάντως της φράσης "περισσά φιλόπλουτε" αφήνει να διαφανεί οτι η αντίδραση του Αγαμέμνονα όχι μόνο τον ξάφνιασε δυσάρεστα αλλά και τον ενόχλησε. Αρχίζει σιγά-σιγά να γίνεται φανερό οτι η ατμόσφαιρα φορτίζεται αρνητικά και η σύγκρουση Αχιλλέα-Αγαμέμνονα είναι προ των πυλών.

Η ιταμή συμπεριφορά του Αγαμέμνονα πυροδοτεί την έκρηξη θυμού του Αχιλλέα και στον τέταρτο λόγο του(στίχοι 150-172) ο Αχιλλέας βρίσκει την  αφορμή να ξεσπάσει. Το παράπονο και ο θυμός που υπέβοσκε μέσα του τόσο καιρό βγαίνει στην επιφάνεια και το επεισόδιο με την Χρυσηίδα γίνεται αφορμή να αποκαλυφεί η εχθρική σχέση Αχιλλέα-Αγαμέμνονα και τα λανθάνοντα συναισθήματα. Ο Αχιλλές είναι αυτός που σηκώνει το βάρος του πολέμου, η Βρισηίδα είναι η αμοιβή των κόπων του, την κέρδισε με την αξία του και είναι το γέρας του. Ο Αχιλλέας δεν μπορεί να παραμείνει στον πόλεμο ύστερα από μια τέτοια προσβολή γι αυτό και παίρνει το στράτευμα του και επιστρέφει στην πατρίδα του.

Μετά την οριστική και αμετάκλητη απόφαση του Αγαμέμνονα ν' αποσπάσει βίαια τη Βρισηίδα από τον Αχιλλέα η κλιμάκωση της όξυνσης έχει φτάσει πια στο αποκορύφωμα της. Τα λόγια πια δεν έχουν σημασία και ο ασυγκράτητος βασιλιάς των Μυρμιδόνων τραβά το σπαθί του για να σκοτώσει τον Αγαμέμνονα. Σ' αυτό το σημείο επιβάλλεται η θεϊκή παρέμβαση για να εκτονωθεί η κατάσταση. Στην Ιλιάδα άλλωστε η θεϊκή παρέμβαση στα ανθρώπινα πράγματα είναι πολυ έντονη και αυτό διαγράφεται από το προοίμιο. Οι θεοί παρεμβαίνουν αλλά οι άνθρωποι αποφασίζουν. Η παραίνεση της θεάς Αθηνάς δεν αφαιρεί τελείως την πρωτοβουλία από τον Αχιλλέα ό οποίος δείχνει οτι έστω και με τη συμβουλή της Αθηνάς μπορεί ν' αντιληφθεί το σωστό και να συγκρατεί το θυμό και την εκρηκτικότητα του την τελευταία στιγμή.  Στην Ιλιάδα η ανθρώπινη ευθύνη και η θεϊκή παρέμβαση συνυπάρχουν και αυτό παρουσιάζεται ως κάτι το απολύτως φυσικό.

Στον πέμπτο και τελευταίο λόγο του ο Αχιλλέας (στίχοι 226-245) επανέρχεται δριμύτερος εναντίον του Αγαμέμνονα εξαπολύοντας βαριές βρισιές και σκληρούς χαρακτηρισμούς. Η παρέμβαση της Αθηνάς απέρεψε το μοιραίο αλλά άφησε εκτεθειμένο τον Αχιλλέα στα μάτια των συμπολεμιστών του ο οποίος δεν είναι σε θέση να ελέγξει την οργή του. Έτσι χαρακτηρίζει τον Αγαμέμνονα θρασύδειλο και άπληστο, δηλώνει οτι αποσύρεται οριστικά από το πεδίο της μάχης και προειδοποιεί οτι οι Αχαιοί πολύ γρήγορα θα τον αποζητήσουν.  Ο Αχιλλέας δείχνει να αισθάνεται όλους τους Αχαιούς υπεύθυνους απέναντι του για την προσβολή που του έγινε και μάλλον η αγανάκτηση του φαίνεται δικαιολογημένη αφού οι υπόλοιποι Αχαιοί δεν προχωρούν σε καμιά διαμαρτυρία και παραμένουν ίσως και προκλητικά αδρανείς.

Κάποιοι υποστηρίζουν οτι ο Αχιλλέας διαπράττει σοβαρό σφάλμα στην προσπάθεια του να υπερασπιστεί τα δικαιώματα του, αφού μιλάει με απρέπεια και αγένεια στον αρχιστράτηγο Αγαμέμνονα.  Δείχνει να ξεχνά τη δύναμη την οποία κρατά ο θεσμός της βασιλείας, παρουσιάζει υπερβολική εμπιστοσύνη στις δυνάμεις και στις ικανότητες του και φτάνει στο σημείο ν' αμφισβητήσει τη δύναμη του βασιλιά και να εξαπολύσει εναντίον του υπερβολικά σκληρούς και προσβλητικούς χαρακτηρισμούς. Επιπλέον το ασυγκράτητο πείσμα του και η απροθυμία του να υποχωρήσει στον βασιλιά δημιουργούν κακό προηγούμενο για το στράτευμα των Αχαιών.

Η συμπεριφορά του Αχιλλέα έχει την εξήγηση της και η εξήγηση αυτή ακούει στο όνομα τιμή. Η έννοια της τιμής στον Όμηρο έχει δύο όψεις: την υλική που συνδέεται με την κατοχή των υλικών αγαθών και τη μη υλική που συνδέεται με την ανώτερη κοινωνική θέση και το κύρος που έχει ο ήρωας στην κοινότητα στην οποία ζει. Η αποκατάσταση της προσβεβλημένης τιμής κάποιου απαιτεί την καταβολή υλικής αποζημίωσης ή ακόμη και εκδίκηση. Η βίαιη αφαίρεση της Βρισηίδας από  τον Αχιλλέα δε σημαίνει μόνο την απώλεια μιας γυναίκας αλλά την αφαίρεση  και την προσβολή της τιμής του ήρωα. Η ζωή του Αχιλλέα αποκτά νόημα μόνο μέσω της τιμής και όσο πιο πολλά είναι τα λάφυρα τόσο πιο μεγάλη είναι η τιμή. Αν σκεφτούμε και τη σύντομη ζωή του Αχιλλέα τότε η έννοια της τιμής αποκτά ακόμη μεγαλύτερη βαρύτητα.

Από την άλλη μεριά βρίσκεται ο Αγαμέμνων, ο αρχηγός του αχαϊκού στρατεύματος. Στο επεισόδιο με τον Χρύση δείχνει για πρώτη φορά τον εγωισμό και την απερισκεψία του, χαρακτηριστικά που δεν συμβαδίζουν με το αξίωμα που κατέχει. Αντιμετωπίζει με σκληρότητα τον πονεμένο Χρύση, περιφρονεί τον θεό Απόλλων και διαπράττει ύβρη, δείχνει να μην ενδιαφέρεται για τις καταστροφικές σνέπειες που θα έχει η αλόγιστη συμπεριφορά του στο σύνολο του στρατεύματος.

Μετά την αποκάλυψη της αιτίας του κακού από τον Κάλχα, ο Αγαμέμνων παίρνει τον λόγο(στίχοι 107-121). Στον πρώτο αυτό λόγο ο Αγαμέμνων αντιμετωπίζει με οργή τον Κάλχα και αμφισβητεί τα λεγόμενα του. Η αντίδραση του θυμίζει ένοχο, ο οποίος προσπαθεί με κάθε τρόπο ν' αποκρούσει την κατηγορία που διατυπώνεται εναντίον του. Δεν αναγνωρίζει την ευθύνη που έχει και προσπαθεί να δικαιολογήσει τη συμπεριφορά του προς τον Χρύση, επαινώντας τα χαρίσματα της Χρυσηίδας. Φτάνει μάλιστα στο σημείο να  συγκρίνει τη νόμιμη σύζυγο του   με τη Χρυσηίδα μειώνοντας με τον τρόπο αυτό την Κλυταιμνήστρα. Δέχεται παρ' όλα αυτά να στείλει τη Χρυσηίδα πίσω στον πατέρα της, τονίζοντας το μέγεθος της θυσίας που είναι έτοιμος να κάνει. Ο όρος που θέτει όμως στη συνέχεια να του δοθεί ισάξιο γέρας δημιουργεί νέα ένταση στη σκηνή και εξυπηρετεί την οικονομία του έπους, γιατί δημιουργεί τις προϋποθέσεις για τη σύγκρουση Αχιλλέα-Αγαμέμνονα, που θα προκαλέσει το θυμό του δεύτερου Ο λόγος του Αγαμέμνονα αποκαλύπτει τις ψυχολογικές του διακυμάνσεις, χωρίς αυτές να περιγράφονται και δημιουργεί ανάλογες εντάσεις ή υφέσεις στη συνέλευση.
Στο δεύτερο λόγο του(στίχοι 131-148) ο Αγαμέμνων οδηγεί την αντιπαράθεση σε προσωπικό επίπεδο και δεν βλέπει απέναντι του κανέναν άλλο παρά μόνο τον Αχιλλέα. Αναγνωρίζει βέβαια τη γενναιότητα του Αχιλλέα αλλά εκλαμβάνει τα επιχειρήματα του Αχιλλέα ως προσπάθεια εξαπάτησης του και γίνεται όλο και πιο απαιτητικός. Απαιτεί γέρας ισάξιο με τη Χρυσηίδα και φτάνει στο σημείο ν'απειλήσει οτι θ' αρπάξει το γέρας κάποιου άλλου. Η ωμή και απροκάλυπτη απειλή του Αγαμέμνονα αποκαλύπτει τον βίαιο και υβριστικό χαρακτήρα του.
Στον τρίτο  και τελευταίο του λόγο(στίχοι 173-188) ο Αγαμέμνων προσπερνάει τις αιτίες στις οποίες ο Αχιλλέας στήριξε την απειλή του οτι θα φύγει και αρνείται την ευθύνη της σύγκρουσης , προσπαθώντας να μετακυλίσει τις ευτθύνες στον Αχιλλέα. Αφαιρεί από τον Αχιλλέα το θέμα της τιμής και το ιδιοποιείται. Ο Αγαμέμνων αισθάνεται και αυτός οτι η απώλεια της Χρυσηίδας αποτελεί απώλεια της τιμής του και διεκδικεί ισάξιο γέρας. Ίσως όμως να αισθάνεται επίσης οτι ο Αχιλλέας προσπαθεί να εξισωθεί  μ' αυτόν και οτι αμφισβητεί ανοιχτά πια την εξουσία του.
Ο Αγαμέμνων εμφανίζεται για άλλη μια φορά δεσποτικός, αλαζονικός, εγωκεντρικός και αχάριστος.
Η σύγρουση ανάμεσα στους δύο άνδρες είναι πλέον σφοδρή, αμείλικτη και δραματική.Η σύνεση, η μετριοπάθεια και η ομοψυχία έχουν δώσει τη θέση τους στην έντονη προσωπική αντιδικία. Είναι θέμα πια προσωπικής τιμής και η σύγκρουση τους είναι σύγκρουση γιγάντων. Από τη  μια ένα κτητικός αρχιστράτηγος και από την άλλη ένας πεισματάρης πολεμιστής. Οι συνέπειες θα είνια τραγικές και δύσκολα θα μπορέσει να διακρίνει κάποιος νικητές και νικημένους.

 Βιβλιογραφία-Δικτυογραφία

1. Ομηρικά Έπη: Ιλιάδα, βιβλίο εκπαιδευτικού, Ο.Ε.Δ.Β, Αθήνα, 2008
2. Ομήρου Ιλιάδα, Υποστηρικτικό υλικό: Ραψωδία Α
3. Μορφές και θέματα της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας
4. Αρχαϊκή επική ποίηση: Από την Ιλιάδα στην Οδύσσσεια
5. Achilles and the Iliad, Seth Benardete , Hermes,91. Bd., H. 1 (1963), pp. 1-16
   http://www.jstor.org/stable/4475232
6.  A. W. H. Adkins,Classical Philology,Vol. 77, No. 4 (Oct., 1982), pp. 292-326,http://www.jstor.org/stable/269413
7.  CHARACTER STRUCTURE IN HOMER'S ILIAD, Walter DonlanThe Journal of General Education, Vol. 21, No. 4 (January 1970), pp. 259-269, http://www.jstor.org/stable/27796181